آثار هنری در نگاه سنت گرایان می تواند معرفی برای دین اسلام باشد - وبلاگ نفس

به گزارش وبلاگ نفس چهارمین پیش نشست کنفرانس بین المللی الهیّات عملی با عنوان زمینه های پژوهشی الهیات عملی در حوزه هنر با سخنرانی هادی ربیعی (عضو هیئت علمی دانشگاه هنر)، برگزار گردید.

ربیعی در ابتدای سخنانش، به ارائه دو تعریف خلاصه و در عین حال جامع از الهیات عملی پرداخت و گفت: طبق تعریف اول که بر گرفته از کتاب الهیات و هنرها (انتشارات راتلج) بود، الهیات عملی در پی پاسخ بدین پرسش است که دین چگونه می تواند اعمال انسان را در شرایط معاصر راهنمایی کند. تعریف دوم که در کتاب همراه (کامپنین) وایلی-بلک ول با عنوان الهیات عملی آمده است، کارکرد الهیات عملی را متجسّم ساختن باورهای دینی در زندگی روزمره انسان و جامعه انسانی می داند.

او با طرح این سوال که چه ارتباطی میان الهیات و هنر می توان برقرار کرد؟ اضافه کرد: شاید در ابتدای امر چنین به نظر آید که از آنجا که هنر با امور محسوس سر و کار دارد، و در طرف مقابل امور الهیاتی غالباً از سنخ امور فراطبیعی و غیر محسوس هستند، پس پیوندی میان این دو حیطه برقرار نمی گردد. استاد دانشگاه هنر در دفع این شبهه، به جریان بسیار گسترده شکل گرفته در حوزه الهیات مسیحی در دوره معاصر اشاره نمودند که قوّیاً به لزوم ارتباط دو سویه میان الهیات و هنر تاکید دارد، یعنی هم از یک سو آموزه های الهیاتی الهام بخش برای هنر است و هم از سوی دیگر، هنر می تواند در تفهیم و تعمیق باورهای الهیاتی نقش داشته باشد. از سرشناس ترین افراد این جریان می توان به ویلسون یَتِس (نگارنده کتاب هنرها در آموزش الهیاتی)، برنارد ریمون، ادوارد رابینسون و دِبورا هاینِس اشاره نمود. ارزیابی کلّی دکتر ربیعی از فضای حاکم بر الهیات مسیحی در دوره معاصر آن بود که توجه به رابطه الهیات و هنر بیشتر شده و حتّی این ارتباط در سطح هنرها به صورت مجزا نیز وارد شده است (برای مثال اشاره به کتاب حکمت مسیحی و دنیا موسیقی). از دیگر نشانه های این اهتمام بیشتر، شکل گیری نشریات علمی متعدّد در این حوزه (در راس آنها نشریه ARTS و Images) و برگزاری همایش های مختلف علمی در زمینه الهیات و هنر است (برای نمونه اشاره به کتاب خلاقیت، تخیّل و نقادی که مجموعه مقالات همایشی است که آموزشگاه بین المللی الهیات عملی برگزار نموده).

او در ادامه به دیدگاه سنت گرایان به عنوان یکی از مدافعان جدی ارتباط میان هنر و الهیات پرداخت و شرح داد: تیتوس بورکهارت در اثر خود هنر اسلام معتقد است که اساساً آثار هنری می تواند معرّفی برای دین اسلام تلقی گردد. در دیدگاه این سنت فلسفی، هنر به عنوان امری محسوس، بیرونی ترین لایه دین است و می تواند در فهم اصل دین طریقیت داشته باشد.

ربیعی با اشاره به به مطالعات تاریخی اجرا شده درباره نحوه ارتباط الهیات مسیحی با هنر بیان کرد: دو کتاب مهم در این زمینه نگاشته شده است: یکی مجلد مربوط به زیبایی شناسی قرون وسطی از مجموعه کتب تاریخ زیبایی شناسی اثر تاتارکیویچ است. در این اثر تاتارکیویچ به نزاع میان شمایل شکنان و شمایل دوستان در قرن هشتم و نهم میلادی پرداخته و نشان داده که چگونه آموزه های الهیاتی بر نوع نگاه به هنر در آن عصر اثرگذار بوده است (در این زمینه کتاب مستقلّی نیز با عنوان الهیّات شمایل نگاشته شده است). در کتاب دیگر با عنوان معماری گوتیک و فلسفه مَدرسی، اروین پانوفسکی به آنالیز تاثیر متقابل رونق فلسفه مدرسی در قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی در حومه پاریس و شکوفایی معماری گوتیک در همان موقعیت تاریخی و جغرافیایی پرداخته است.

او درباره دو شخصیت محوری در تاریخ مسیحیت که اندیشه های آنها موجب تثبیت پیوند میان الهیات مسیحی و هنر شده اظهار کرد: یکی توماس آکوئینی است که در کتاب الهیات عملی: رهنمود هایی معنوی از توماس آکوئینی نشان داده شده است که وی به چهار وجه مباحث هنری و الهیاتی را با هم در آمیخته است: 1. استفاده از تمثیل و مجاز برای تبیین حقایق معنوی (بیان امر نامحسوس به زبان محسوس)، 2. استفاده از اصطلاح هنرمند برای خداوند، 3. اعتقاد به اینکه زیبایی های هستی ما را به خداوند رهنمون می سازد؛ و 4. مطرح کردن لذت هنری به عنوان امری ورای لذت های بدنی. شخصیت دیگر بوناونتورا است. وی رساله ای دارد با عنوان فروکاستن هنرها به الهیات، که در آن به به واسطه بحث از رابطه امر محسوس و امرنامحسوس به همین موضوع می پردازد. بوناونتورا بعلاوه در دیگر آثارش سه علت بسیار مهم در لزوم استفاده از هنر در تعالیم دینی را مطرح نموده است: 1. تاثیر عاطفی گسترده هنر بر مخاطب به جای تاثیر منطقی صرف، 2. ماندگاری بیشتر امور هنری در حافظه مخاطب، 3. مناسبت بیشتر زبان هنری با فهم عامه مردم. البته به اعتقاد ایشان نباید از این نکته غافل شد که بوناونتورا در این مباحث از سنت فلسفه اسلامی و به طور خاص اندیشه های ابن سینا متاثر بوده است.

ربیعی بازخوانی اندیشه های توماس آکوئینی را در قالب مکتب نوتومیستی به عنوان یکی از عوامل احیای رابطه الهیات با هنر در دوره معاصر دانست و به بعضی از شخصیت های برجسته این جریان و آثار آنها اشاره نمود و گفت: هانس فان بالتازار (شکوه دنیا: زیبایی شناسی الهیاتی)، ژاک ماریتن (هنر و فلسفه مدرسی)، و اتین ژیلسون (درآمدی بر هنرهای زیبا) ازجمله افرادی هستند که می توان به آنها اشاره نمود.

این استاد دانشگاه در ادامه به نسبت میان اندیشه های الهیاتی و هنر در سنت اندیشه اسلامی پرداخت و با ارائه مثال های متعدد نشان داد که متفکران مسلمان نیز از لزوم توجه به هنر غافل نبوده اند. او در این باره گفت: فارابی در مطالب مربوط به مدینه فاضله، یکی از وظایف حاکم مدینه را تربیت ذوق جامعه می داند و معتقد است که اگر تخیّل جامعه تربیت نگردد، دچار فساد می گردد. بعلاوه نقش مهمی را که فارابی به تخیّل در فرایند نبوّت اختصاص می دهد، می توان یکی دیگر از نقاط ارتباط میان الهیات و هنر دانست. همانطور که تعیین است، سرنخ اصلی ارتباط میان الهیات و هنر در سنّت عقلی اسلامی، تخیّل است. از همین جهت مباحث ابن سینا در حوزه فن شعر به عنوان یکی از صناعات خمس را باید داخل در مباحث هنری دانست، چرا که ماده قیاس شعری، مخیّلات است. جالب است که هرچند ابن سینا شعر را به لحاظ معرفتی، در سطوح پایین قرار می دهد، اما در بعضی عبارات خود در منطق شفاء، به طور خاص بر اهمیت و لزوم بحث مبسوط درباره آن تاکید نموده است. با این حال سهروردی در المشارع و المطارحات، پا را فراتر از این گذاشته و بر خلاف سنت مشاء، بر این باور است که مخیّلات در مواد قیاس در رتبه دوم پس از بدیهیات (الواجب قبولها) قرار می گیرد و حتی بسیاری از مخیّلات بالاتر از بسیاری از بدیهیات هستند.

به گفته او، یکی دیگر از مباحثی که در سنت فلسفه اسلامی با حوزه زیبایی شناسی و فلسفه هنر مرتبط می گردد، مباحثی است که ذیل لذت بردن و عشق مطرح شده است. برای نمونه ابن سینا ضمناً بحث از عشق، زیبایی را به وحدت -که از سنخ امور الهی است- بازمی گرداند.

ربیعی در انتهای سخنان خود، به رساله معراج نامه که منسوب به ابن سیناست ارجاع داد که در آن صور محسوس به عنوان رموزی برای امور معقول دانسته شده است که از آن می توان به نقش هنر در فهم مباحث الهیاتی پی برد.

ربیعی در بخش پرسش و پاسخ طی سخنانی بیان کرد: به صورت کلّی در سنت باستان و سده های میانه، رساله های تمثیلی فیلسوفان با مباحث زیبایی شناسی پیوند گسترده دارد. رساله فی الفعل والانفعال و أقسامها ابن سینا دارای نکات بسیار قالب استفاده در حیطه زیبایی شناسی است: ابن سینا هنگام بحث از تاثیر امور محسوس بر حالات نفسانی انسان، به نقش معماری مساجد، محراب ها و به طور کلّی تزئینات به کار رفته در آنها در ایجاد فضای معنوی اشاره می نماید. بعلاوه در بخش دیگری به تاثیر شگرف و سحرگونه شعر در نفس انسان پرداخته است.

او با اشاره به اینکه در دیدگاه ابن عربی و بعلاوه سنت گرایان در دوره معاصر، خداوند هنرمند بالذات است و انسان ها به تبع خداوند، زیبایی های عالم را توسعه می دهند، بیان کرد: هرچند مباحث الهیاتی بیشتر با زیبایی شناسی و فلسفه هنر پیوند می خورد؛ ولی باید توجه داشت که فلسفه هنر در مقایسه با سایر فلسفه های مضاف، نزدیکی بسیار بیشتری به مقام عمل دارد.

این استاد هنر با بیان اینکه در دوره باستان و سده های میانه، هنر یا همان صناعت (تخنه)، همان طور که از اصطلاح آن پیداست، در متن زندگی روزمره بشر حاضر بوده است و اساساً استفاده از اصطلاح هنرهای زیبا مفهومی تازه محسوب می گردد اضافه کرد: علی رغم اینکه متون مقدس بسیار از ظرفیت های هنری بهره مند هستند و بر جنبه تخیلی و تصویرسازی تاکید دارند، الهی دانان در طول تاریخ بسیار کم به این ظرفیت ملتفت بوده و از آن استفاده چندانی ننموده اند.

ربیعی گفت: در نحوه تاثیر گذاری آموزه های الهیاتی بر هنرهای هر عصر، چندین نگاه وجود دارد: بعضی قائل به یک تاثیرگذاری حدّاکثری مستقیم هستند و در نتیجه کوشش می نمایند یک توجیه الهیاتی مستقیم برای هر نوع نماد و قالب هنری بیاورند (برای مثال عدم استفاده از پرسپکتیو در مینیاتورهای ایرانی به علت نفی رویکرد ناتورالیستی). بعضی دیگر به کلّی این نگاه را نفی می نمایند و به مثال های نقض تاریخی تمسک می جویند؛ اما دیدگاه دیگری نیز وجود دارد که تاثیرگذاری آموزه های الهیاتی بر هنر را بیشتر به صورت غیرمستقیم و به وسیله فرهنگ کلّی ایجادشده در جامعه به واسطه الهیات می داند.

او در خاتمه بیان کرد: بعضی یکی از دلایل تقویت جریان شمایل شکنی در مسیحیت را مراوده مسیحیان با مسلمانان می دادند؛ چراکه بر اساس آموزه های اسلامی ، هیچ امری جز خداوند نباید مورد پرستش واقع گردد. به علاوه یکی دیگر از ادله آنها این بوده که اساساً امکان محاکات و بازنمایی امر مقدّس توسّط شمایل وجود ندارد؛ در نتیجه شمایل از قداست برخوردار نیستند.