شکل گیری دانشکده مهندسی و دانشگاه فردوسی مشهد - وبلاگ نفس

به گزارش وبلاگ نفس، خبرنگاران/خراسان رضوی برای دنبال کردن پیشینه دانشگاه در ایران باید به گذشته های دور تاریخ ایران نظر کنیم. در پژوهش های امروزی، از مرکز علمی-آموزشی جندی شاپور به اسم اولین دانشگاه در ایران، با اسم دانشگاه جندی شاپور یاد می شود که تأسیس آن به دوره ساسانیان بازمی شود و فعالیتش بعد از اسلام هم تا دوره خلافت عباسی دوام داشته است.

در تاریخ ایران بعد از اسلام اگر بخواهیم از مراکز آموزشی عمده سخن بگوییم، جا دارد از نظامیه های عصر سلجوقی یاد کنیم که به همت خواجه نظام الملک توسی در شهرهای مهم آن دوران جهت آموزش علوم دینی و غیر دینی تأسیس شده بود و هرچند تحت اسم مدارس نظامیه از آن یاد می شود؛ اما به نظر می رسد به لحاظ آموزشی و تربیت افراد متخصص، این مراکز مکان هایی فراتر از مدرسه بوده اند. در عصر ایلخانان هم مجموعه ای تحت اسم ربع رشیدی در تبریز به اهتمام خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ایجاد شد که دانشمندان و استادان رشته های مختلف علمی از سراسر دنیا اسلام برای درس و تحقیق به آنجا دعوت می شدند. بعضی این مجموعه را دانشگاه عظیم و شهرک علمی-تحقیقاتی نام داده اند؛ چراکه علاوه بر امکانات، تجهیزات و تسهیلات فراوانی که داشته، دارای نظام آموزشی، پژوهشی و پرورشی بوده است و براساس برنامه ریزی دقیق اداری-مالی اداره می شد.

در عصر تازه، چنانچه دانشگاه را مرکزی جامع برای آموزش بیشتر علوم بدانیم، می بایست ابتدا از دارالفنون یاد کنیم که در سال 1230 خورشیدی به همت امیرکبیر تأسیس شد و در آن، رشته های گوناگون علمی ازجمله رشته مهندسی با بهره گیری از دانش اروپائیان آموزش داده می شد. درواقع تجربه دارالفنون مقدمه و بستری بود برای تأسیس مراکزی که از غرب اقتباس شده بود و اونیورسیته یا دانشگاه نامیده می شد. ظاهراً در سال 1305 خورشیدی و در دوره ششم مجلس شورای ملی، ایده تأسیس اونیورسیته مطرح شده است و وزیر وقت معارف از این ایده استقبال نموده و اونیورسیته را دارالعلوم نامیده است. بعدها در سال 1307 دکتر محمود حسابی و در سال 1310 دکتر عیسی صدیق که مأموریت یافت در سفر به آمریکا درباره چنین مراکزی پژوهش کند، طرح هایی برای ایجاد دانشگاه ارائه کردند. این طرح در سال 1313 خورشیدی به تصویب مجلس رسید و درنهایت به وسیله علی اصغر حکمت، وزیر وقت معارف این طرح عملیاتی شد و دانشگاه تهران در سال 1313 تأسیس شد.

با تأسیس دانشگاه تهران، دانشکده فنی به اسم یکی از 6 دانشکده اولیه، به منظور توسعه بخش مهندسی و صنعت بنیان نهاده شد. این دانشکده از سال 1313، با 40 دانشجو در رشته های مهندسی راه و ساختمان، مهندسی مکانیک، مهندسی برق و مهندسی معدن در محل طبقه دوم دارالفنون شروع به کار کرد. پس از تأسیس موفقیت آمیز دانشگاه تهران، در سال 1328 قانون تأسیس دانشگاه در شهرستان ها با اولویت دانشکده های پزشکی و کشاورزی به تصویب رسید. از سال 1333 بسیاری از مدارس عالی به دانشکده تبدیل شدند و از مجموع دانشکده ها، در بعضی شهرستان ها ازجمله مشهد، دانشگاه به وجود آمد.

شکل گیری دانشگاه در مشهد

نخستین بار در سال ‪1313 خورشیدی ایده ایجاد دانشگاه در مشهد مطرح شد. در سال 1328 و آکادمی عالی بهداری به دانشکده پزشکی تبدیل شد و نخستین گام در راه شکل گیری دانشگاه در مشهد بود. با گذشت چند سال از تشکیل دانشکده پزشکی، دکتر سامی راد، رئیس وقت دانشکده پزشکی، اقدامات و رایزنی هایی را با کارکنان اداره فرهنگ جهت تأسیس دانشکده ادبیات انجام داد تا با افتتاح این دانشکده در کنار دانشکده پزشکی، مقدمات ایجاد دانشگاه در شهر مشهد فراهم شود.

پایان در سال 1334 مجوز تشکیل دانشکده ادبیات صادر شد و این دانشکده با شانزده دانشجو و یک استاد فعالیت خود را شروع کرد. سپس در سال 1335 با توجه به این مصوبه قانونی که در شهرستان ها هنگامی که حداقل دو دانشکده تشکیل شود می توان آن مرکز علمی را دانشگاه نامید، تأسیس دانشگاه مشهد محقق شد. در واقع، پس از دانشگاه های تهران و تبریز، مشهد سومین شهر ایران بود که پدیده دانشگاه را در خود تجربه می کرد. پس از آن در پی توسعه آموزش عالی در کشور، به ترتیب دانشکده های معقول و منقول الهیات، علوم پایه، دندانپزشکی، علوم دارویی و تغذیه، علوم تربیتی و روانشناسی، کشاورزی و دانشکده مهندسی به مجموعه دانشگاه مشهد افزوده شد. در سال 1353‪ به علت اینکه مشهد، شهر تاریخی توس، زادگاه و خاستگاه مهمترین شخصیت فرهنگی-ادبی کشور را در خود جای داده است؛ دانشگاه مشهد را به دانشگاه فردوسی مشهد نام گذاری کردند. پس از انقلاب اسلامی دانشگاه علوم پزشکی از دانشگاه فردوسی مشهد تفکیک شد و با افزوده شدن بسیاری از دانشکده های دیگر به اضافه سایر مؤسسات علمی و پژوهشکده ها، دانشگاه فردوسی مشهد به اسم عظیمترین دانشگاه شرق کشور مطرح شد.

شکل گیری دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد

اسفندماه سال 1353 در جریان صد و چهاردهمین نشست شورای توسعه آموزش عالی، ایجاد یک قطب مهندسی قوی در شرق کشور برای پرورش استعدادهای فنی به اسم نیروی متخصص صنعتی مطرح شد. در همان سال گروهی هم تحت اسم هیأت مؤسس دانشکده مهندسی تشکیل شد. بر این اساس، دانشکده مهندسی به مجموعه دانشگاه فردوسی مشهد اضافه شد. این دانشکده، مهرماه 1354 تعداد 30 دانشجو در رشته مهندسی مکانیک و 30 دانشجو در رشته مهندسی برق پذیرش کرد. رشته مهندسی برق به علت عدم تأمین کادر آموزشی منحل شد و دانشجویان پذیرش شده به سایر دانشگاه ها منتقل شدند. بنابراین دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد با رشته مهندسی مکانیک در سال 1354 در دانشکده مهندسی فعالیت خود را شروع کرد. به مدت چهار سال رشته مهندسی مکانیک تنها رشته ای بود که آموزش داده می شد، تا اینکه در سال ‪1358 شرایط برای راه اندازی رشته مهندسی برق مهیا شد.

مجتمع آموزش صنعتی خراسان و دانشگاه کاردانشگاه کار و پیشه

پیش از تأسیس دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد، از اولین مراکز پرورش افراد در سطوح آموزشی بالاتر از مدرسه در زمینه مهندسی می توان به انستیتو تکنولوژی مشهد اشاره نمود که تأسیس آن به قبل از دهه 1350 خورشیدی برمی شود. این مرکز آموزشی دانشجویانی در سطح استادکارِ ماهر یا تکنسین درجه یک مقطع فوق دیپلم یا کاردانی امروزی تربیت می نموده است. گویا از سال 1351 خورشیدی، آقای حسن هنربخش با راهنمایی وزارت علوم و آموزش عالی پیگیرِ ایجاد مجتمع آموزش صنعتی در مشهد بوده است. این مرکز در تهران و بعضی شهرهای کشور شعبه داشته است.

براساس اسناد بایگانی شده در دانشکده مهندسیِ دانشگاه فردوسی مشهد، این مرکز آموزشی تحت عناوین مجتمع آموزش صنعتی خراسان، مجتمع آموزش صنعتی کشور-مرکز خراسان، دانشکده خراسان و دانشکده مشهد در شهر مشهد فعال بوده است. گویا دانشگاه کار و این مرکز بعدها با دانشگاه کار کار و پیشه مرتبط شده است. پیشه، مجتمع های آموزش صنعتی کشور را زیر پوشش خود قرار می داد و به تدریج این مجتمع ها را به دانشگاه کار تبدیل می کرد. دانشگاه کار ابتدا دارای سه شعبه اصلی بوده است: شعبه تهران، شعبه اصفهان و شعبه مشهد؛ شعبه تهران، گویا واحدی هم در سبزوار داشته است. واحد سبزوار در فاصله اندکی پس از انقلاب اسلامی به علت ناکافی بودن استادان آن و عدم توانایی در جذب استاد، منحل شده و به شعبه مشهد می پیوندد.

شعبه مشهد دانشگاه کار و پیشه که دارای سه رشته الکترونیک، الکتروتکنیک و راه و ساختمان بود، تا انقلاب فرهنگی به فعالیت خود ادامه داد. درواقع دانشگاه کار، هم عرض دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد فعالیت می کرد و در زمینە تدریس بعضی دروس با این دانشکده ارتباط داشت و از استادان آن استفاده می کرد. این دانشگاه، برنامە جالب توجهی در دستور کار خود داشت و آن اینکه دانشجو علاوه بر اینکه به صورت تئوری آموزش می دید یک دوره زمانی هم می بایست در صنعت مرتبط با رشتە خود فعالیت می کرد. به اسم مثال طی قرارداد با ایران خودرو، دانشجو در یکی از بخش های این صنعت دوره عملی می دید و بعد از فارغ التحصیلی می توانست در همان بخش استخدام و مشغول به کار شود. روابط دانشگاه کار با مراکز کار و صنعت دوسویه بوده است. از یکسو دانشجویان این دانشگاه برای کارآموزی و کارورزی به این مراکز می رفتند و از سوی دیگر این مراکز کارکنان خود را برای فراگیری آموزش و ارتقاء مدارک تحصیلی به دانشگاه کار می فرستادند.

ادغام دانشگاه کار با دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد

پس از انقلاب فرهنگی، شعبه مشهد دانشگاه کار و پیشه در دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد ادغام شد. گویا قبل از بازگشایی دانشگاه ها تصمیم گیری های کلان کشوری به این نتیجه رسیده بود که دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی که امکان ترکیب با سایر مراکز برای آن ها وجود دارد در دانشگاه های باکیفیت دیگر ادغام شوند و به این وسیله مجموعه واحدی را تشکیل دهند. دفتر توسعه دانشگاه ها اجازه ادغام دانشکده با دانشگاه کار و پیشه و تأسیس دانشکده مهندسی تازه را خواهان شد. هنگامی که بحث ادغام دانشگاه کار با دانشکده مهندسی مطرح شد، کادر علمی دانشکده مهندسی با این امر مخالف بودند و در مقابل این تصمیم مقاومت می کردند. استدلال آنان این بود که شیوه های پذیرش استاد و دانشجوی دانشکده مهندسی با وسواس و طبق ضوابط سختگیرانه ای اجرا شده است؛ به گونه ای که حتی بعضی افراد رد شده از دانشکده مهندسی در دانشگاه کار و پیشه جذب شده اند. این بود که سطح علمی دانشگاه کار و پیشه را پایین تر از دانشکده مهندسی می دانستند و ادغام این دو مرکز را به ضرر دانشکده مهندسی تلقی می کردند.

پس از چالش ها و مباحث زیاد، پایان موافقت می شوند که دانشگاه کار در دانشکده مهندسی ادغام شود که حاصل این ادغام، تولد سومین رشته در دانشکده مهندسی یعنی رشتە عمران بود. دستاورد دیگری که این ادغام برای دانشکده مهندسی داشت این بود که استادان، کارگاه ها و تجهیزات کارگاهی دانشگاه کار به تجهیزات دانشکده مهندسی افزوده شد و این دانشکده را در این زمینه غنی کرد.

مکان های اولیه دانشکده مهندسی

دانشکده مهندسی پس از تأسیس، در سال 1354 فعالیت خود را در مکانی واقع در ضلع شرقی پردیس دانشگاه فردوسی مشهد شروع کرد. که پس از تاسیس دانشکده های کشاورزی و مهندسی، این ساختمان به طور مشترک در اختیار این دو دانشکده نهاده شد. ساختمان دانشکده مهندسی پردیس دانشگاه از اوایل دهه 1360 به مکانی واقع در ضلع شمالی پردیس دانشگاه انتقال یافت. این مکان ساختمانی بود که قبل از انقلاب اسلامی در طرح دانشگاه جامع به منظور ایجاد دبیرستان ساخته شده بود. بنابراین دبیرستان دانشگاه فردوسی مشهد محل فعلی دانشکده علوم اداری و مالی به دانشکده مهندسی تبدیل شد.

در سال 1363 دانشکده مهندسی در سه قسمت پراکنده بوده است. دانشکده شماره یک، واقع در ضلع شمالی پردیس دانشگاه دانشکده علوم اداری و مالی فعلی، دانشکده شماره دو واقع در پنج کیلومتری جاده مشهد-چناران محل دانشگاه کار و پیشە سابق و کارگاه ها هم واقع در پشت دانشکده کشاورزی سابق دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست فعلی قرار داشت.

مکان کنونی دانشکده

پس از استقرار دانشکده مهندسی در ضلع شمالی پردیس دانشگاه ساختمان دبیرستان، افرادی چون دکتر علی حائریان اردکانی، دکتر محمدحسن مدیرشانه چی و چند تن دیگر، جهت ایجاد ساختمانی متناسب با نیازهای دانشکده مهندسی کوشش کردند. آنان ضمن مطالعە ساختار 10 دانشکده عظیم دنیا، نقشە دانشکده مهندسی را طراحی کردند. کوشش های دکتر شانه چی بر این اصل راسخ بود که دانشکده به تدریج به سمت یک دانشگاه صنعتی کوچک پیش برود. بنابراین ایشان با رایزنی هایی که با سازمان برنامه و بودجه داشتند در پی ایجاد مکانی بودند که ظرفیت حدود 6000 دانشجو را داشته باشد.

ابتدا مکانی در ضلع غربی پردیس دانشگاه برای این منظور در نظر گرفته شد، اما به علت وجود قنات های کهنه در زمینِ طرح و لزوم هزینە بیشتر، مطالعات دیگری جهت مکان یابی صورت گرفت و محلی در خیابان سرافرازان فعلی برای این کار پیشنهاد شد. این پیشنهاد به علت دوری راه مورد تصویب قرار نگرفت و همان مکان ضلع غربی پردیس محل کنونی دانشکده مورد موافقت نهاده شد. طرح، در تاریخ 1363.10.02 پیمان قرارداد بین دانشگاه فردوسی مشهد به اسم کارفرما و شرکت ساختمانی داس به اسم پیمانکار ساختمانی و شرکت مهندسی گرینل به اسم پیمانکار تأسیسات و برق منعقد شد. مدت زمان در نظر گرفته شده برای انجام کار هم 36 ماه خورشیدی برآورد شده بود.

طبق قرارداد می بایست ظرف سه سال دانشکده تازه مورد بهره برداری قرار می گرفت اما به علت مسائلی که پیش آمد این طرح بیش از 10سال به طول انجامید. کمبود بودجه، اصلی ترین مشکل در راه اجرای طرح بود. کشور در آن برهە زمانی درگیر جنگ تحمیلی بود و این امر اجرای طرح های این چنینی را بسیار کند می کرد. ابتداء دهە 1370 گروه مهندسی کامپیوتر که به تازگی به دانشکده مهندسی اضافه شده بود و تا پیش از آن در دانشکده علوم پایه مستقر بود، به ساختمان تازه و نیمه کاره دانشکده مهندسی وارد شد. این در حالی بود که ساختمان تازه هنوز عاری از بسیاری از امکانات بود و گروه مهندسی کامپیوتر باوجود امکانات حداقلی و بسیار ناچیز آن به دانشکده تازه قدم گذاشت و اولین تجربه در ساختمان تازه دانشکده مهندسی را شروع کرد. بااین وجود سایر گروه های آموزشی دانشکده مهندسی همچنان در مکان های سابق خود مستقر بودند و ساختمان تازه هنوز رسماً افتتاح نشده بود.

پایان پس از تحمل مسائل فراوان، سال 1375 باوجود اینکه تمام بخش های ساختمان تازه به مرحلۀ بهره برداری نرسیده بود. پس از احراز شرایط مناسب برای استقرار دانشکده، تصمیم بر این شد که دانشکده به محل تازه خود انتقال یابد. از این تاریخ، دانشکده مهندسی در محل کنونی خود استقرار یافت، اما همچنان بخش های مختلف آن در جاهای دیگر پراکنده بود. به اسم مثال می توان به آمفی تئاتر دانشکده مهندسی اشاره نمود که همچنان در محل سابق خود، جایی که به دانشکده علوم اداری و مالی واگذارشده بود، باقی ماند.

برای ساختمان کنونی دانشکده از ابتدا سه فاز مجزا تعریف شده بود. ساختمان تازه گرچه تمام انتظارات مدنظر را برآورده نکرد، اما به تدریج با توسعه مرحله ای بخش های مختلف آن، تمام مراکز مربوط به دانشکده مهندسی به محل تازه انتقال یافت و دانشکده مهندسی از پراکندگی خارج شد و در یک مکان متمرکز شد. مرحله ای شدن تکمیل دانشکده باعث شد در بخشی از برنامه ها و طرح های دانشکده تغییراتی در آن ایجاد شود. بعضی از مکان ها هم تغییر کاربری یافت. ازجمله کلاس های 180 نفره ای را در نظر گرفته بودند که در زمان استقرار اولیه گروه ها، کارهای سفتکاری ساختمانی در خصوص آن ها صورت گرفته بود؛ در ادامه تصمیم بر این گرفته شد که این کلاس ها تبدیل به آمفی تئاتر شود.

با تبدیل شدن این کلاس ها به آمفی تئاتر، دانشکده مهندسی صاحب چهار سالن آمفی تئاتر شد که با عناوین تالار ابوریحان بیرونی، تالار خیام، تالار خوارزمی و تالار بوزجانی دایر هستند. چنانچه هر سه فازِ طرح ساختمان دانشکده مهندسی مطابق برنامه پیش می رفت، در فازهای بعدی، آمفی تئاتر بسیار عظیمی برای دانشکده در نظر گرفته شده بود که اکنون زمین چمن ورزشی دانشکده شده است.

منبع:

تاریخچه دانشکده مهندسی دانشگاه فردوسی مشهد، محمدتقی ایمان پور، فصل اول، ص 6-16.